آیه 2 سوره لیل

وَ النَّهارِ إِذا تَجَلَّى «2»

وَ النَّهارِ: و سوگند به روز، إِذا تَجَلَّى‌: چون آشكار گردد به زوال ظلمت شب يا متبيّن و منكشف شود به طلوع آفتاب.

بيان- شب و روز از اعظم نعم الهى‌اند كه اگر عالم هميشه متصف به ظلام مى‌بود، بندگان را طلب معاش ممكن نبود و اگر پيوسته روشن و منجلى بود، به سكون منتفع نمى‌شدند. و نيز ضبط حساب كه از امور مهمه است، در معاملات، كه منشأ روزى و غير آن است از منافع كثيره و مصالح عظيمه، منوط به وجود هر دو است. پس از اين جهت حق سبحانه مكرر به آنها قسم ياد فرموده و افتتاح هر دو سوره به آن، و بعد از آن فرمايد:

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ‌

وَ اللَّيْلِ إِذا يَغْشى‌ «1» وَ النَّهارِ إِذا تَجَلَّى «2» وَ ما خَلَقَ الذَّكَرَ وَ الْأُنْثى‌ «3» إِنَّ سَعْيَكُمْ لَشَتَّى «4»

فَأَمَّا مَنْ أَعْطى‌ وَ اتَّقى‌ «5» وَ صَدَّقَ بِالْحُسْنى‌ «6» فَسَنُيَسِّرُهُ لِلْيُسْرى‌ «7» وَ أَمَّا مَنْ بَخِلَ وَ اسْتَغْنى‌ «8» وَ كَذَّبَ بِالْحُسْنى‌ «9»

فَسَنُيَسِّرُهُ لِلْعُسْرى‌ «10» وَ ما يُغْنِي عَنْهُ مالُهُ إِذا تَرَدَّى «11» إِنَّ عَلَيْنا لَلْهُدى‌ «12» وَ إِنَّ لَنا لَلْآخِرَةَ وَ الْأُولى‌ «13» فَأَنْذَرْتُكُمْ ناراً تَلَظَّى «14»

لا يَصْلاها إِلاَّ الْأَشْقَى «15» الَّذِي كَذَّبَ وَ تَوَلَّى «16» وَ سَيُجَنَّبُهَا الْأَتْقَى «17» الَّذِي يُؤْتِي مالَهُ يَتَزَكَّى «18» وَ ما لِأَحَدٍ عِنْدَهُ مِنْ نِعْمَةٍ تُجْزى‌ «19»

إِلاَّ ابْتِغاءَ وَجْهِ رَبِّهِ الْأَعْلى‌ «20» وَ لَسَوْفَ يَرْضى‌ «21»

ترجمه‌

سوگند بشب وقتى كه بپوشاند

و بروز وقتى كه آشكار گردد

و بآنكه آفريده نر و ماده را

همانا كوشش شما هر آينه مختلف و پراكنده است‌

پس امّا كسيكه عطا نمود و پرهيز كرد

و تصديق نمود بمعارف حقّه‌

پس زود باشد كه ميسّر نمائيم براى او طريقه آسان را

و امّا كسيكه بخل ورزيد و بى‌نياز پنداشت خود را

و تكذيب نمود بمعارف حقّه‌

پس زود باشد كه ميسّر نمائيم براى او رويّه دشوار را

و دفع عذاب نميكند از او مال او وقتى كه هلاك شود

همانا بر عهده ما هر آينه راهنمائى است‌

و همانا از آن ما است آخرت و دنيا

پس بيم ميدهم شما را از آتشى كه زبانه ميكشد

در نيايد در آن مگر بدبخت‌ترين مردم‌

آنكه تكذيب نمود و روى گردانيد

و زود باشد كه دور گردانيده شود از آن پرهيزكارترين مردم‌

آنكه ميدهد مال خود را و پاك ميكند خويش را

با آنكه نيست از براى كسى در نزد او نعمتى كه جزا داده شود

مگر آنكه ميدهد براى طلب ثواب پروردگار خود كه برتر و بالاتر است‌

و هر آينه زود باشد كه خشنود شود.

تفسير

خداوند متعال در اين سوره شريفه قسم ياد فرموده بشب وقتى كه‌

جلد 5 صفحه 397

بپوشاند آفتاب و نور آن و مبصرات را و بروز وقتى كه تجلّى و ظهور پيدا كند بزوال تاريكى شب و بآنچنان كسيكه خلق فرمود مرد و زن و نر و ماده حيوانات را و بنابر اين كلمه ما بمعناى الّذى است چنانچه قمّى ره فرموده و در مجمع از امام صادق عليه السّلام و خلق الذّكر و الانثى بدون ما نقل نموده و نسبت داده آن قرائت را به پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و امير المؤمنين عليه السّلام و بنابر اين شايد مراد سوگند بخلقت مرد و زن باشد و آنچه براى آن قسم ياد شده آنست كه هدف مردم در زندگى مختلف و سعى و كوشش آنها در دنيا متفرّق و پراكنده در جهات متشتّته است بعضى در فكر جمع مالند و بعضى در صدد جاه و جلال و بعضى در بند خوشى و حال و بعضى در مقام تحصيل رضاى خداوند متعال و فراغت بال از جهت مئال و قمّى ره نقل فرموده كه مراد آنست كه بعضى از شما سعى ميكند در خير و بعضى از شما سعى ميكند در شرّ پس امّا كسيكه عطا نمود و انفاق كرد در راه رضاى خدا و پرهيز كرد از معاصى و تصديق نمود باعتقادات حسنه از توحيد و عدل و نبوّت و امامت و معاد روز قيامت پس در آتيه آسان مينمائيم براى او بتوفيق خود پيروى از احكام طريقه حقّه سهل و آسان را و امّا كسيكه بخل نمود و خسّت بروز داد و از انفاق در راه خدا مضايقه كرد و خواست مستغنى شود بمال از رحمت ذو الجلال و تكذيب نمود معارف و عقائد حسنه را پس واگذاريم بسلب توفيق او را بحال خود تا در آتيه آسان شود براى او پيروى از شهوات باقتضاء طبعش و بيفتد در مشكلات بتقليد و تبعيت از شيطان و هواى نفسش و پر واضح است كه بى‌نياز نميكند او را مالش از رحمت خدا وقتى بميرد يا بيفتد در جهنّم و قمّى ره نقل نموده كه نازل شد در باره مردى از انصار كه درخت خرمائى داشت در خانه مردى و داخل ميشد در آن خانه بدون اذن پس آن مرد شكايت نمود به پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و آن حضرت بصاحب درخت فرمود درخت خرماى خود را بمن بفروش بدرخت خرمايى در بهشت آن مرد قبول ننمود حضرت فرمود بمن بفروش بحديقه‌ئى يعنى باغ مخصوصى در بهشت گفت حاضر نيستم و رفت پس برخورد به او أبو دحداح و خريد از او آن درخت را و آمد نزد پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و عرضه داشت يا رسول اللّه بگير از من آن درخت را و عطا فرما بمن آن باغ را كه باو وعده فرمودى و قبول نكرد پس پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود براى تو است در

جلد 5 صفحه 398

بهشت باغها و باغهائى پس نازل فرمود خدا در شأن أبو دحداح فأمّا من أعطى و اتّقى و صدّق بالحسنى فسنيسّره لليسرى و اين معنى در بعضى از روايات ديگر با اختلافاتى ذكر شده كه نقلش مهمّ نيست و در كافى و جوامع از امام باقر عليه السّلام نقل نموده كه امّا كسيكه عطا كرد از آنچه داد او را خدا و پرهيزكار شد و تصديق نمود بحسنى يعنى بآنكه خداوند بعوض يكى ده تا صد هزار و بيشتر عطا ميفرمايد فسنيسّره لليسرى يعنى اراده نميكند چيزى از خير را مگر آنكه آسان ميكند خدا براى او و امّا كسى كه بخل نمود بچيزيكه خدا باو داده و تكذيب نمود بحسنى يعنى بآنكه خدا بعوض يكى ده تا صد هزار ميدهد فسنيسّره للعسرى يعنى اراده نميكند چيزى از شرّ را مگر آنكه آسان ميشود براى او و ما يغنى عنه ماله اذا تردّى قسم بخدا از كوه نمى‌افتد و نه از ديوار و نه در چاه ولى مى‌افتد در آتش جهنّم و در مناقب از آن حضرت نقل نموده كه امّا كسيكه عطا كرد و پرهيزكار شد و ترجيح داد سائل را بر خود در وقتى كه حاجت داشت ببذل قوتش و روزه گرفت تا وفا كرد بنذر خود و تصدق داد بانگشترى خود در حال ركوع و ترجيح داد مقداد را در وقت عسرت بر خود ببذل دينار و تصديق نمود بحسنى كه بهشت و ثواب خدا است پس آسان فرمود خداوند براى او هر خير و ثوابى را تا آنكه قرار داد او را پيشوا در خيرات و مقتدا و پدر ائمه و موفق بتوفيقات الهى و معلوم است كه مقصود بيان آنست كه فردا كمل در اين صفات مولاى متقيان بوده و فردا كمل پاداش الهى هم نصيب او شده خداوند بما هم نصيبى از تبعيّت او عنايت فرمايد و اخيرا ميفرمايد آنچه بعهده ما است هر آينه هدايت و راهنمائى بخير است به بيان چنانچه قمّى ره نقل فرموده و آنچه بعهده شما است پيروى و تبعيّت از دستور و دنيا و آخرت هم از آن ما است بهر كس هر چه بخواهيم از هر دو ميدهيم بشرط قابليّت و از دولت ما چيزى كاسته نميشود و تخويف و انذار فرموده متخلّفين را بآتش مخصوصى كه زبانه ميكشد و آنان را بخود ميكشاند و فرموده داخل نميشود در آن مگر شقى‌ترين افراد كه ظاهرا كافر بخيل مغرور بمال و جاه باشد كه تكذيب نموده بقول و عمل خود خدا و پيغمبر و امام و مواعيد ايشانرا و پشت كرده بكليّه احكام الهى و در روايات بصاحب آن درخت خرما كه بخل نمود

جلد 5 صفحه 399

در معامله با پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و بفلان كس كه تكذيب نمود پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم را در تعيين امير المؤمنين عليه السّلام بخلافت و روى گرداند از ولايت تفسير شده و در اين روايت كه از امام صادق عليه السّلام است ذكر شده كه در جهنّم واديى ميباشد كه در آن آتشى است كه داخل نميشوند در آن مگر دشمنان آل اطهار و بعضى از آتشها كمتر از بعض ديگر است و در آتيه دور كرده ميشود از آتش پرهيزكارترين خلق آنچنان كسى كه ميدهد مالش را و پاك ميكند نفس خود را از بخل با آنكه نيست نزد او براى احدى نعمتى كه بخواهد پاداش آنرا بدهد يعنى مقصودش از بذل مال آن نيست كه بكسى عوض حقى بدهد و نميدهد مال خود را بغرضى مگر بغرض تحصيل و طلب قرب و خشنودى ذات اقدس پروردگار برتر و بالاتر خود و بنابر اين استثناء متصل و مفرّغ است و محتمل است منقطع باشد يعنى لكن ميدهد براى طلب رضاى خدا و خالصا لوجه اللّه و بعد از داخل شدن در بهشت هر آينه خشنود و راضى ميشود از عمل خود و پاداش خداوند و در روايات اين شخص بابو الدّحداح تفسير شده و بعضى اشقى و اتقى را عبارت از شقى و تقى دانسته‌اند و اللّه اعلم و ثواب قرائت اين سوره در ذيل سوره سابقه گذشت و الحمد للّه و سلام على عباده الذّين اصطفى‌

جلد 5 صفحه 400

بِسم‌ِ اللّه‌ِ الرَّحمن‌ِ الرَّحِيم‌ِ

وَ اللَّيل‌ِ إِذا يَغشي‌ «1» وَ النَّهارِ إِذا تَجَلّي‌ «2»

‌در‌ بسياري‌ ‌از‌ آيات‌ خداوند ‌اينکه‌ دو ‌آيه‌ بزرگ‌ شب‌ و روز ‌را‌ گوشزد بندگان‌ فرموده‌ چنانچه‌ ميفرمايد: وَ جَعَلنَا اللَّيل‌َ وَ النَّهارَ آيَتَين‌ِ فَمَحَونا آيَةَ اللَّيل‌ِ وَ جَعَلنا آيَةَ النَّهارِ مُبصِرَةً لِتَبتَغُوا فَضلًا مِن‌ رَبِّكُم‌ وَ لِتَعلَمُوا عَدَدَ السِّنِين‌َ وَ الحِساب‌َ بني‌ اسرائيل‌ ‌آيه‌ 12. و مكرر گفته‌ شد ‌که‌ ‌اگر‌ شب‌ و روز نبود زندگاني‌ ‌در‌ زمين‌ ميسر نبود و گياه‌ روئيده‌ نميشد و هيچ‌ جنبنده‌ ‌در‌ زمين‌ نبود و گفتيم‌ تشكيل‌ شب‌ و روز ‌در‌ اثر حركت‌ وضعي‌ زمين‌ ‌است‌ دور ‌خود‌ ‌آن‌ قسمت‌ ‌که‌ مقابل‌ شمس‌ ‌است‌ روز و ‌آن‌ قسمت‌ ‌که‌ ‌بر‌ خلاف‌ ‌آن‌ ‌است‌ شب‌، و فصول‌ اربعه‌ ‌در‌ اثر حركت‌ انتقالي‌ زمين‌ ‌است‌ دور كره شمس‌ ‌در‌ مدت‌ يك‌ سال‌.

سؤال‌: وجه‌ تقديم‌ ليل‌ ‌بر‌ نهار چيست‌!‌-‌ جواب‌: تقدم‌ زماني‌ دارد قبل‌ ‌از‌ خلقت‌ شمس‌ و زمين‌ عالم‌ ظلماني‌ ‌بود‌ و شب‌ ‌بود‌.

تنبيه‌: ‌اينکه‌ شب‌ و روز ‌براي‌ عوالم‌ جسماني‌ ‌است‌ اما عوالم‌ روحاني‌ ‌در‌ حديث‌ داريم‌ ‌که‌ خداوند چون‌ ملائكه‌ ‌را‌ خلق‌ فرمود ‌در‌ پيشگاه‌ احديت‌ شكايت‌ كردند ‌از‌ ظلمت‌ خداوند نور فاطمه‌ ‌را‌ خلق‌ فرمود ملائكه‌ روشن‌ شدند لذا فاطمه‌ ‌در‌ نزد ملائكه‌ زهراء نام‌ نهاده‌ شد و ‌اينکه‌ نور ‌را‌ ‌خدا‌ ‌در‌ ميوه‌هاي‌ بهشتي‌ قرار داد ‌تا‌ ‌در‌ صلب‌ پيغمبر و رحم‌ خديجه‌ قرار گرفت‌ و لذا ‌او‌ ‌را‌ حوراء انسيه‌ گفتند و پيغمبر (ص‌) فرمود: ‌من‌ بوي‌ بهشت‌ ‌را‌ ‌از‌ فاطمه‌ استشمام‌ ميكنم‌ خداوند قسم‌ ياد كرده‌ باين‌ دو ‌آيه‌ بزرگ‌ ‌که‌ ميفرمايد:

وَ اللَّيل‌ِ إِذا يَغشي‌ ‌که‌ تاريك‌ ميكند عالم‌ ‌را‌ ‌براي‌ استراحت‌ انسان‌ و حيوانات‌ و نباتات‌.

وَ النَّهارِ إِذا تَجَلّي‌ ‌براي‌ تحصيل‌ منافع‌ و فضائل‌ ‌که‌ ميفرمايد: هُوَ الَّذِي‌ جَعَل‌َ لَكُم‌ُ اللَّيل‌َ لِتَسكُنُوا فِيه‌ِ وَ النَّهارَ مُبصِراً إِن‌َّ فِي‌ ذلِك‌َ لَآيات‌ٍ لِقَوم‌ٍ يَسمَعُون‌َ يونس‌ ‌آيه‌ 67 و ميفرمايد: وَ مِن‌ رَحمَتِه‌ِ جَعَل‌َ لَكُم‌ُ اللَّيل‌َ وَ النَّهارَ لِتَسكُنُوا فِيه‌ِ وَ لِتَبتَغُوا مِن‌ فَضلِه‌ِ وَ لَعَلَّكُم‌

جلد 18 - صفحه 137

تَشكُرُون‌َ قصص‌ ‌آيه‌ 71 و ‌غير‌ اينها ‌از‌ آيات‌.

]

(آیه 2)- سپس به سراغ سوگند دیگری رفته، می‌افزاید: «و قسم به روز هنگامی که تجلی کند» (و النهار اذا تجلی).

و این از لحظه‌ای است که سپیده صبح پرده ظلمانی شب را می‌شکافد و تاریکیها را به عقب می‌راند و بر تمام پهنه آسمان حاکم می‌شود.